Γ.Σεφέρη "επί ασπαλάθων..."

Details

Created on Monday, 21 January 2013 23:55

Η ερμηνευτική προσέγγιση μπορεί να συνδυαστεί με την πολιτική στάση του ποιητή τον καιρό της απριλιανής δικτατορίας.

Ο Γ. Σεφέρης κρατάει αποστάσεις από τα πολιτικά πράγματα, όντας κουρασμένος και αηδιασμένος από τους πολιτικούς χειρισμούς

Χρόνος γραφής του ποιήματος

Ο ποιητής αναφέρει ως χρόνο γραφής την 31 Μαρτίου του 1971.

Είναι, μάλλον, το τελευταίο ποίημα του Σεφέρη πριν από το θάνατό του. Το πρώτο χειρόγραφο είχε το τίτλο «Παμφύλιος». Δημοσιεύθηκε αρχικά σε γαλλική μετάφραση του ίδιου του ποιητή στην παρισινή εφημερίδα Le Monde, στις 27 Αυγούστου 1971. Η πρώτη δημοσίευση στα ελληνικά έγινε στις εφημερίδες «Το Βήμα» και «Τα Νέα» στις 23 Σεπτεμβρίου 1971, 23 ημέρες μετά το θάνατό του

Καθορισμός θέματος

Πρόκειται για μια πυκνή απόδοση του μυθικού επεισοδίου της τιμωρίας του τυράννου Παμφύλιου Αρδιαίου, που περιγράφει ο Πλάτωνας στην «Πολιτεία» του, εδάφιο 616 α. Με τον Αρδιαίο ο ποιητής κάνει αναφορά στους δικτάτορες της 21^ης Απριλίου 1967.

Σχολιασμός

Το ποίημα αποτελείται από δυο ενότητες- επίπεδα. Ο ίδιος ο Σεφέρης το χωρίζει σε τρεις: α) 1-7 στ., β) 8-18 στ. και γ) 19-20 στ.

Α΄ενότητα

Ο παρελθοντικός χρόνος στην αρχή του ποιήματος δημιουργεί χρονική απόσταση από το γεγονός, έτσι το ποίημα λειτουργεί μέσω της μνήμης. Ο ποιητής στήνει το σκηνικό του: το ωραίο Σούνιο (τοπίο), η μέρα του Ευαγγελισμού (χρόνος), η άνοιξη, τα λιγοστά πράσινα φύλλα, οι σκουριασμένες πέτρες, το κόκκινο χώμα, οι ασπάλαθοι, στο βάθος οι κολόνες του αρχαιοελληνικού ναού του Ποσειδώνα. Τοπίο λιτό, καθαρά ελληνικό.

Το λιτό τοπίο, σύμβολο συνήθως της ελληνικής στέρησης, δίνει φόρτιση στο συναίσθημα του ποιητή και ο χώρος του Σουνίου προσφέρει ιδιαίτερη συγκίνηση. Ο ποιητής έχει δυο ερεθίσματα:

α) ένα εξωτερικό που σχετίζεται με την αιτία του περιπάτου του στο Σούνιο- το κλίμα της εποχής (εμβατήρια, παρελάσεις, πανηγυρικοί) που δημιουργούσε η δικτατορία στις εθνικές γιορτές- δε θέλει να φαρμακωθεί βλέποντας τον εξευτελισμό της εθνικής επετείου. Γι? αυτόν η μέρα σημαίνει «όχι πανηγυρισμούς, αλλά μεταμέλεια για όσα αστόχαστα κάναμε στα χρόνια της λευτεριάς μας» και

β) ένα εσωτερικό: ασπάλαθοι/ δείχνοντας έτοιμα τα μεγάλα τους βελόνια/ και τους κίτρινους ανθούς = ο γνωστός θάμνος, με την επικίνδυνη όψη, η λέξη με τις πλατωνικές διασυνδέσεις = αφορμή για τη γραφή του ποιήματος.

α) τοπίο-Σούνιο: ωραίος παραδοσιακός τόπος της Αττικής με τα ερείπια του ναού του Ποσειδώνος,

β) Ευαγγελισμός-άνοιξη: λειτουργούν με το γνωστό εθνικό συμβολισμό της λευτεριάς, πάλι με την άνοιξη: φέρνει μνήμες από το το δημοτικό τραγούδι «Ακόμα τούτ? την άνοιξη/ ραγιάδες?»,

γ) λιγοστά πράσινα? ασπάλαθοι: στίχοι με ένα μέτριο λυρισμό, δημιουργούν απαράμιλλη λεκτική αρμονία- τοπίο πολύ λιτό, αλλά με μεγάλη εκφραστική δύναμη, που απηχεί την πραγματική δυναμικότητα αυτού του χώρου και φυσικά του ελληνισμού, με όλες τις λανθάνουσες ιστορικές δυνάμεις της επιβίωσής του. Τη λιτότητα αυξάνει η ύπαρξη του σεφερικού συμβόλου της πέτρας, σύμβολο σκληρότητας και αντοχής, επομένως υπομονής και εγκαρτέρησης, σκουριασμένες: επιθετικός προσδιορισμός που υπογραμμίζει τα προηγούμενα νοήματα των συμβολισμών. Το «κόκκινο χρώμα», συνδυασμένο με την περιορισμένη βλάστηση, εκφράζει τη στέρηση και τη μοναξιά.

«ασπάλαθοι...... ανθούς»: κατέχουν το κέντρο της ποιητικής εικόνας και νοηματικά και αισθητικά. Ένταση με πολύ επικίνδυνη όψη, όπως την παρουσιάζει το επίθετα «έτοιμα». Τα βελόνια είναι έτοιμα και προειδοποιούν τους δικτάτορες για τον εκδικητικό ρόλο που θα διαδραματίσουν στο άμεσο μέλλον (ασπάλαθοι = λαϊκά όργανα τιμωρίας, κίτρινοι = χρώμα μίσους κατά το λαό).

Πολιτισμική διαφορά ανάμεσα στο παρόν και στο παρελθόν δηλώνουν οι αρχαίες κολόνες. Αποτελούν βαριά πολιτιστική κληρονομιά, συμβολίζουν το ισχνό και το τραγικό παρόν. Ο στίχος δεν κλείνει. Τα αποσιωπητικά τον κρατούν ανοιχτό δίνοντας διάρκεια στη μουσική και χρονική άνεση, ενώ βοηθάνε τον αναγνώστη να στοχαστεί τα παραπάνω μηνύματα του ανθρωπισμού που περιφρονεί η δικτατορία. Ανάμεσα στον ποιητή και το τοπίο δημιουργείται μια διαλεκτική σχέση- καταφεύγει σ? αυτό για να βρει κάποια ψυχική υποστήριξη κι αυτό ανταποκρίνεται με όλα τα επικαιρικά του στοιχεία (άνοιξη-ασπάλαθοι) και τα διαχρονικά (αρχαίες κολόνες, σκουριασμένες πέτρες).

Αμοιβαίες ανταποκρίσεις-αντίστοιχοι συμβολισμοί

Ελπίδες ελευθερίας = Ευαγγελισμός-άνοιξη

Ισχνό παρόν, επιβίωση = λιγοστά πράσινα φύλλα, σκουριασμένες πέτρες

Οργή, προειδοποιητική απειλή = ασπάλαθοι δείχνοντας τα μεγάλα τους βελόνια?

Πολιτιστική κληρονομιά = αρχαίες κολόνες

Περιεχόμενο πολιτιστικής κληρονομιάς = χορδές μιας άρπας αντηχούν ακόμη...

Β΄ ενότητα

Η πρώτη λέξη «γαλήνη» -συνδετικός κρίκος των δύο επιπέδων. Γιατί σ? αυτή τη θέση η γαλήνη;

-Κατά τον Χρ. Αντωνίου η λέξη «γαλήνη» υποδηλώνει μια κατάσταση πολύ κοντά στο θάνατο[1], τη γνωστή μέχρι θανάτου πνευματική ένδεια της Ελλάδας του ?67 (στάση σιωπής του ποιητή και άλλων λογοτεχνών, ξεπεσμός της παιδείας, καταστροφή της γλώσσας, ρητορεία χωρίς νόημα, χαφιεδισμός).

-η δεύτερη παράγραφος, έτσι όπως είναι, μεταδίδει την έντασή της πιο αποτελεσματικά: αρχίζει με τη λέξη «Γαλήνη» και τελειώνει με τη λέξη «κουρέλι»[2].

η λέξη «γαλήνη» αποτελεί σύμβολο πνευματικού ξεπεσμού σε διαμετρική αντίθεση με τη γεμάτη ανθρωπισμό και πνευματικό σφρίγος μουσική της «άρπας».

Ακολουθεί ένα «άστοχο» ερώτημα: «Τι μπορεί?» και η απάντηση από τον ποιητή. Η μετάβαση στον αρχαίο μύθο γίνεται συνειρμικά. Βλέπει τους θάμνους με τα κίτρινα λουλούδια, ξέρει το όνομα: «ασπάλαθοι^. Η λέξη από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα ίδια»- ο Σεφέρης υπογραμμίζει αυτό για να δηλώσει την πίστη του για τη γλωσσικά και πνευματική συνέχεια της ελληνικής παράδοσης και την αμετακίνητη ηθική τάξη του κόσμου-, θυμίζει την περίπτωση του τύραννου Αρδιαίου που περιγράφει ο Πλάτωνας στην «Πολιτεία». Το βράδυ βρίσκει την περικοπή. Ο συνειρμός ολοκληρώνεται, το ποιητικό υλικό έχει συγκεντρωθεί.

Η κατακλείδα ή συμπέρασμα εκφέρεται από κάποιον αφηγητή, του οποίου την ύπαρξη δηλώνουν δύο φράσεις από πολύ νωρίτερα: «Τι μπορεί να μου θύμισε» και «το βράδυ βρήκα την περικοπή». Παράλληλα μεταβαίνει γρήγορα στον πληθυντικό «μας λέει», κάνοντας υπόδειξη ότι αυτό αναφέρεται σε όλους και στους Τυράννους, για να ξέρουν τι τους περιμένει. Επειδή το ποίημα αναφέρεται στη μέρα του Ευαγγελισμού, πιθανόν ευαγγελίζεται την ελπίδα της τιμωρίας.

Στο στίχο 17 προσθέτει το επίθετο «αγκαθερούς» σαν αντιστάθμισμα της φρίκης της εικόνας του πρωτότυπου,και τη λέξη «κουρέλι» που φανερώνει όλη την οργή του για τους δικτάτορες και την ευχαρίστηση για το παρελθοντικό πάθημα του Αρδιαίου.

Κατακλείδα ? συμπέρασμα

Ο τόνος είναι αυτός της προειδοποιητικής απειλής, που είναι και το βασικό θέμα του ποιήματος. . Οι δύο τελευταίοι στίχοι φανερώνουν και την αιτία του παθήματος, με σημαντικότερη τη λέξη «κρίματα», ποιητική αλληγορία ? ομοιότητα στην τιμωρία. Αν και η κάθαρση αρχίζει από τον 5^ο στίχο, ολοκληρώνεται σαν κατακλείδα αυστηρά ιερατική και εξιλεωτική με τους δύο τελευταίους. Ιδιαίτερη προσοχή πρέπει να δοθεί στη λέξη «πλέρωνε» (και όχι πλήρωνε) που είναι λέξη λαϊκή σε χρόνο εξακολουθητικό, παρατατικό. Πλήρωνε δηλαδή συνέχεια, στους αιώνες τα κρίματά του. Το επίθετο «πανάθλιος» -δείχνει μια ιδιαίτερα σκληρή γλώσσα- συναντάται στους τρεις τραγικούς και σημαίνει «ο όλος άθλιος, ο λίαν δυστυχής, ο ελεεινός», στα νέα ελληνικά «ο κάκιστος, ο πανάθλιος κακούργος». Οι δύο τελευταίοι στίχοι παίζουν το ρόλο ενός επιλογικού σχολίου για την τύχη του Αρδιαίου.

Συνοπτικές σημειώσεις από την ερμηνευτική προσέγγιση του ποιήματος από τη Σοφία Χριστοπούλου (σύμβουλο φιλολόγων).

Επιμέλεια σημειώσεων:Αγγελική Τανίδου